Mỡ máu – Nỗi ám ảnh ngày Tết, phải làm sao?

Mỡ máu gồm những loại nào và đâu là loại gây hại cho sức khỏe?

Mỡ máu là chất béo có trong máu, bao gồm cholesterol và chất béo trung tính triglyceride. Các mỡ máu này được lưu trữ trong cơ thể và là một nguồn cung cấp năng lượng giúp cơ thể hoạt động bình thường.

Khoảng 75% cholesterol có trong máu do gan sản xuất, còn lại là từ thức ăn như thịt, sữa, lòng đỏ trứng, phủ tạng động vật… mà chúng ta ăn vào. Sau đó cholesterol sẽ được vận chuyển trong máu đến cung cấp nguyên liệu cho tế bào.

Cholesterol bao gồm 2 thành phần chính là lipoprotein tỷ trọng thấp (LDL) và lipoprotein tỷ trọng cao (HDL). LDL – cholesterol được gọi là “cholesterol xấu”, có thể lắng đọng ở thành mạch máu tạo ra các mảng xơ vữa động mạch. Khi bị xơ vữa động mạch thì lượng máu lưu thông qua động mạch bị giảm đi gây thiếu máu cục bộ.

Nếu các mảng xơ vữa bị vỡ, kết tập các tiểu cầu tạo ra cục máu đông dẫn tới tắc hoàn toàn động mạch, có thể gây đột quỵ hoặc nhồi máu cơ tim rất nguy hiểm. Còn HDL – cholesterol được gọi là “cholesterol tốt”, vận chuyển cholesterol từ máu về gan, đưa cholesterol ra khỏi các mảng xơ vữa động mạch.

Vì vậy, khi nồng độ HDL – cholesterol cao, các động mạch được thông thoáng và máu lưu thông dễ dàng hơn. Còn triglyceride có chức năng như một nguồn năng lượng và giúp vận chuyển chất béo hình thành từ thực phẩm đi khắp cơ thể.

Cơ thể cũng tự tạo ra hoặc lấy triglyceride từ thực phẩm như thịt và dầu thực vật. Đối với cholesterol, chỉ cần một lượng chất béo trung tính phù hợp. Nếu triglyceride tăng quá cao cũng góp phần làm tăng nguy cơ xơ vữa động mạch và có thể gây viêm tụy cấp.

Mỡ máu, nỗi ám ảnh mỗi dịp lễ tết

Tại sao dịp Tết là thời điểm dễ làm gia tăng các chỉ số mỡ máu?

Một phần cholesterol và triglyceride đến từ thực phẩm chúng ta ăn vào. Các món ăn truyền thống của Tết ở cả ba miền của nước ta đều chứa nhiều chất béo, chất bột đường. Nếu chúng ta vì vui Tết, tụ họp với người thân, bạn bè… mà ăn quá nhiều, quá no trong nhiều ngày liên tiếp sẽ gây dư thừa năng lượng, gia tăng các chỉ số mỡ máu không tốt cho sức khoẻ cho cả người bình thường và đặc biệt với người có bệnh mỡ máu cao.

Ví dụ bánh tét, bánh chưng được làm từ gạo nếp, đậu xanh và thịt heo, thường có phần thịt mỡ. Gạo nếp là tinh bột và chỉ số đường khá cao, ăn nhiều có thể gây lên cân và có thể làm tăng đường huyết. Phần mỡ trong bánh, hoặc trong nồi thịt kho giàu chất béo bão hòa, có thể làm tăng cholesterol xấu.

Các loại thịt đỏ như thịt bò, thịt heo và thịt cừu chứa lượng lớn chất béo bão hòa cũng có thể làm tăng mức mỡ xấu trong máu. Khi tiêu thụ nhiều, chất béo bão hòa không chỉ ảnh hưởng đến mỡ máu mà còn có thể góp phần vào việc tích tụ mỡ nội tạng, tăng nguy cơ xơ vữa động mạch và các vấn đề về tuần hoàn máu.

Thịt nguội, giò chả, lạp xưởng là những loại thực phẩm chế biến sẵn rất giàu đạm và chất béo bão hòa không tốt cho người mỡ máu cao. Bên cạnh đó những món này thường có chất bảo quản, các loại phụ gia tạo độ giòn dai… không tốt cho sức khỏe.

Nhiều món chiên, xào ở hàng quán thường sử dụng dầu ăn không lành mạnh, như dầu cọ hoặc dầu dừa chứa nhiều chất béo bão hòa, khi bị đun nóng ở nhiệt độ cao, tạo ra các chất có hại cho sức khỏe như chất béo chuyển hóa trans fat. Hậu quả là các món chiên, xào sẽ gây tăng cân và mỡ máu tăng cao.

Bánh kẹo ngọt, mứt Tết, nước ngọt có ga, … thường chứa nhiều đường tinh luyện. Ăn quá nhiều đường có thể dẫn đến tăng cân, kháng insulin và tăng mỡ trong máu.

Bia rượu, nước ngọt có ga là thức uống không thể thiếu trong dịp Tết. Nhưng uống rượu làm cho tim đập nhanh, mạch máu co lại dẫn đến huyết áp tăng. Ở những bệnh nhân tăng mỡ máu đã có xơ vữa động mạch thì tình trạng tăng huyết áp này có thể gây nhồi máu cơ tim, nhồi máu não…

Các món ăn quá nhiều năng lượng dễ khiến tăng mỡ máu

Dấu hiệu nhận biết cơ thể có nguy cơ hoặc đang bị rối loạn mỡ máu

Thông thường tình trạng mỡ máu cao không có triệu chứng rõ ràng nên dễ bị bỏ qua. Trừ khi bệnh nhân có những biến chứng nghiêm trọng như đột quỵ hoặc nhồi máu cơ tim. Đa số được phát hiện khi xét nghiệm máu, khám sức khỏe định kỳ. Tuy nhiên cũng có một số dấu hiệu của tăng mỡ máu mà chúng ta không nên bỏ qua cần đi thăm khám, đó là:

– Chóng mặt, mất thăng bằng, đau đầu, mờ mắt, suy giảm thị lực… do cholesterol tích tụ trong mảng xơ vữa ở các động mạch não gây tình trạng thiếu máu não.

– Cơn đau thắt ngực do xơ vữa động mạch vành là động mạch cung cấp máu nuôi tim, gây thiếu máu cơ tim. Cơn đau thắt ngực lúc đầu thường nhẹ, thoáng qua, thưa thớt, nhưng nếu bỏ qua không điều trị thì về sau xảy ra thường xuyên và nặng hơn. Nặng nhất chính là nhồi máu cơ tim cấp.

– Táo bón, đầy hơi, ăn không ngon, cảm giác mệt mỏi, yếu đuối cả người. Một số triệu chứng khác ít gặp hơn như phát ban da, viêm da, ngứa da, nốt phồng nhỏ trên bề mặt da…

Những biến chứng có thể gặp phải khi mỡ máu tăng cao đột ngột dịp Tết

Bữa ăn có nhiều chất béo không tốt có thể dẫn đến rối loạn chức năng nội mạc động mạch từ 6 – 12 giờ sau khi ăn. Như vậy có thể bắt đầu thành lập các mảng xơ vữa động mạch hoặc làm cho những mảng xơ vữa có sẵn từ trước bị mất ổn định, có thể vỡ, loét, kết tập các tiểu cầu tạo ra huyết khối còn gọi là cục máu đông, gây tắc hẹp động mạch cấp tính. Đây có thể là khởi đầu cho các biến cố như đột quỵ não, nhồi máu cơ tim cấp, hoặc tắc động mạch ngoại biên gây hoại tử chân… là điều không ai mong muốn vào thời điểm đầu năm xuân về.

Ngoài ra, mức triglyceride trong máu quá cao từ 1000 mg/dL trở lên có thể khởi phát viêm tụy cấp là một tình trạng cấp cứu. Bệnh nhân đột ngột đau bụng dữ dội, buồn nôn, nôn, chướng bụng, táo bón, đặc biệt thường gặp ở các trường hợp viêm tụy cấp thể hoại tử nặng. Nếu không được điều trị kịp thời, có thể có các biến chứng nguy hiểm như tụt huyết áp, sốc, suy đa tạng, xuất huyết trong tuyến tụy, trong ổ bụng, xuất huyết tiêu hóa, nhiễm trùng tuyến tụy, viêm phúc mạc, suy hô hấp cấp… tiên lượng nặng, có thể tử vong.

Các xét nghiệm nào cần thiết để theo dõi và đánh giá mức độ mỡ máu trong cơ thể?

Xét nghiệm máu là phương pháp đơn giản để xác định chỉ số mỡ máu. Xét nghiệm chỉ số mỡ máu đầy đủ còn được gọi là bilan mỡ máu, bao gồm cholesterol toàn phần, HDL cholesterol, LDL cholesterol và chất béo trung tính triglyceride trong máu. Để xét nghiệm được chính xác, người bệnh cần nhịn ăn từ 9 – 12 giờ trước khi lấy máu, có thể uống nước lọc.

Trị số cholesterol toàn phần ở người lớn:

Bình thường: dưới 200 mg/dL

Giới hạn cao: từ 200 – 239 mg/dL

Cao: ≥ 240 mg/dL

Trị số LDL cholesterol đối với người lớn:

Tối ưu: dưới 100 mg/dL (mục tiêu cho những người mắc bệnh đái tháo đường hoặc bệnh tim)

Gần tối ưu: 100 – 129 mg/dL

Giới hạn cao: 130 – 159 mg/dL

Cao: 160 – 189 mg/dL

Rất cao: ≥ 190 mg/dL

Mức HDL cholesterol phải trên 40 mg/dL. Chỉ số HDL cholesterol càng cao, nguy cơ tim mạch càng thấp. Chỉ số HDL cholesterol từ 60 mg/dL trở lên được coi là mức bảo vệ khỏi nguy cơ tim mạch.

Mức chất béo trung tính triglyceride cao cũng có liên quan đến nguy cơ cao mắc bệnh tim.

Trị số triglyceride dành cho người lớn:

Bình thường: Dưới 150 mg/dL

Giới hạn cao: 150 – 199 mg/dL

Cao: 200 – 499 mg/dL

Rất cao: ≥ 500 mg/dL

Tóm lại, mỡ máu được xem là bình thường khi tổng lượng cholesterol toàn phần dưới 200 mg/dL. HDL cholesterol HDL phải từ 40 mg/dL trở lên. LDL cholesterol LDL phải dưới 100 mg/dL. Triglyceride phải dưới 150 mg/dL.

Tuy nhiên, những con số trên là hướng dẫn chung, bởi các mục tiêu thực tế phụ thuộc vào các yếu tố rủi ro tim mạch ở từng người bệnh.

Khuyến cáo tất cả mọi người từ 20 tuổi trở lên nên kiểm tra lipid máu như cholesterol toàn phần, LDL – cholesterol, HDL – cholesterol và triglyceride, định kỳ mỗi 6 – 12 tháng 1 lần, nhất là người bệnh tiểu đường, tim mạch, tăng huyết áp, bệnh thận, hút thuốc lá; gia đình có người bị bệnh tiểu đường, tim mạch, rối loạn mỡ máu; thừa cân béo phì, nam giới trên 40 tuổi, nữ giới trên 50 tuổi.

Các xét nghiệm mỡ máu

Làm sao kiểm soát mỡ máu ổn định trong dịp Tết với các món ăn nhiều năng lượng?

Một trong những động tác quan trọng là kiểm soát khẩu phần ăn, lựa chọn thực phẩm lành mạnh và có cách chế biến phù hợp. Dù món ăn có ngon đến đâu, việc ăn quá nhiều, quá no cũng sẽ làm tăng cân và tăng mỡ máu. Hãy ăn chậm, nhai kỹ và dừng lại khi cảm thấy lửng bụng.

Không nên dùng nhiều bánh chưng, bánh tét, thịt kho, thịt quay… Không nên ăn quá 100 gam bánh tét, bánh chưng mỗi ngày, nên bỏ bớt phần nhân bánh có mỡ. Chỉ nên ăn 100 gam thịt nạc mỗi ngày. Không ăn da, óc, đồ lòng.

Người tăng mỡ máu không nên ăn quá 100 gam các loại thịt nguội, giò chả, lạp xưởng… mỗi ngày.

Uống đủ nước khoảng 2 lít mỗi ngày. Nên tránh uống nhiều bia rượu và nước có ga. Chỉ nên uống một lượng ít rượu vang đỏ 100 – 200ml/ngày hoặc 1 – 2 lon bia/ngày, nước ngọt không dùng trên 1 lon/ngày, không bỏ bữa sáng, nên ăn những bữa ăn nhỏ. Nếu cần đi chơi xa thì chủ động đem theo đồ ăn nhẹ lành mạnh như trái cây, rau và sữa chua không béo, chọn các loại bánh có chất xơ cao.

Đối với người có sẵn mỡ máu cao cần tránh xa những thức ăn có nhiều phô mai, nhiều dầu mỡ, các loại bánh kẹo ngọt, quả sấy khô do có nhiều đường.

Ăn nhiều rau tươi màu xanh đậm chế biến bằng cách trộn salad, rau luộc và trái cây tươi giàu chất xơ vừa giúp chống ngán vừa giúp giảm hấp thu cholesterol.

Ăn nhiều cá và thịt nạc, vì cá đặc biệt là cá béo như cá hồi, cá thu, cá trích… chứa nhiều omega-3 có lợi cho tim mạch. Thịt gà bỏ da và thịt heo nạc giúp cung cấp chất đạm mà không tăng cholesterol.

Các loại hạt như hạt dưa, hạt bí, hạnh nhân, hạt mắc ca và quả óc chó… cung cấp chất béo không bão hòa có lợi, chất chống oxy hóa và các vitamin cần thiết cho cơ thể. Chú ý không nên ăn loại hạt có ngâm tẩm với muối.

Thay cách chế biến chiên, xào bằng luộc, hấp, nướng. Sử dụng các loại dầu lành mạnh ít chất béo bão hòa như dầu ô liu, dầu hướng dương, dầu hạt cải, dầu đậu nành, dầu gạo…

Vui xuân nhưng nhớ không quên nhiệm vụ là cần duy trì tập thể dục đều đặn, ít nhất 30 phút 1 ngày, 5 ngày 1 tuần để tăng lượng cholesterol tốt, giảm mức cholesterol xấu. Luyện tập thể dục có thể giúp chúng ta không tăng cân, giúp giảm căng thẳng, giảm stress sau thời gian bận rộn vì công việc cuối năm hoặc tiệc tùng, liên hoan liên tục.

Kiểm soát mỡ máu, tuân thủ hướng dẫn của bác sĩ để ăn Tết ngon mà vẫn đảm bảo sức khỏe

Tiểu đường, tăng huyết áp ảnh hưởng thế nào đến việc kiểm soát mỡ máu?

Phần lớn biến chứng của bệnh tăng huyết áp, bệnh đái tháo đường đều liên quan tới tình trạng xơ vữa động mạch. Theo quan niệm gần đây của y khoa thế giới thì bệnh nhân có 2 bệnh này cần phải đạt mức mỡ máu thấp hơn nhiều so với người không mắc bệnh để tránh các biến chứng tim mạch do xơ vữa động mạch.

Do đó, các bệnh nhân này nên thực hiện chế độ ăn kiêng ngày Tết chặt chẽ hơn. Nên duy trì dùng thuốc hạ huyết áp, thuốc điều chỉnh đường huyết và thuốc giảm mỡ đều đặn. Nếu có máy thử đường và mỡ cá nhân thì tạm kiểm tra trong thời gian ăn Tết. Và sau Tết thì nên tái khám để nếu có gì bất thường thì bác sĩ tư vấn và điều chỉnh ngay.

Người dùng thuốc hạ mỡ máu cần lưu ý gì về ăn uống và sinh hoạt ngày Tết?

Nên duy trì chế độ ăn uống như trên vừa trình bày. Về sinh hoạt, tránh hút thuốc lá chủ động, thụ động; tránh tiệc tùng, bia rượu… liên tục. Nên nghỉ ngơi, thư giãn, tránh thức khuya; ăn đủ bữa; ngủ đủ giấc; không bỏ quên luyện tập thể dục.

Điều rất quan trọng đối với bệnh nhân tăng mỡ máu là việc tuân thủ tốt việc điều trị bằng thuốc để giữ nồng độ mỡ máu ở ngưỡng an toàn. Ngưỡng an toàn này sẽ khác nhau đối với từng bệnh nhân khác nhau mà bác sĩ điều trị sẽ tư vấn cụ thể cho bệnh nhân.

Trước hết, phải bảo đảm là bạn đã có đủ lượng thuốc cần thiết để dùng trong suốt những ngày nghỉ. Trường hợp muốn đi chơi xa, cần đem theo đủ thuốc, thậm chí là đem dư.

Nên để thuốc ở một chỗ nhất định, thuận tiện trong tầm tay và tập thói quen uống thuốc đúng giờ theo toa của bác sĩ. Nếu có điều kiện thì sử dụng công nghệ hỗ trợ như các ứng dụng “nhắc nhở” hoặc báo giờ uống thuốc như “báo thức” trên điện thoại hoặc đồng hồ thông minh.

Đối với người bệnh lớn tuổi, hay quên thì người thân rất quan trọng giúp phân chia thuốc, lên lịch giờ uống thuốc và nhắc nhở, động viên người bệnh tuân thủ điều trị.

Nếu thực hiện tốt những điều này sẽ giúp chúng ta bớt được nỗi lo tăng mỡ máu để tận hưởng không khí vui tươi và ấm áp trong những ngày Tết bên cạnh người thân và bạn bè mà vẫn đảm bảo sức khỏe.

TS.BS Lê Thị Thu Thủy – Khoa Tim mạch, Phòng khám Đa khoa Ngọc Minh